ABD Dışişleri Bakanlığı’nın düzenlediği Uluslararası Liderlik Programı’nın davetlisi olarak araştırmacı gazetecilik programına katıldığımı daha önceki blog yazımda dile getirmiştim. ABD yolculuğuna, Ortadoğu, Orta Amerika, Latin Amerika, Afrika, Ortadoğu ve Avrupa olmak üzere dünyanın dört bir yanından 21 ülkeden 21 gazeteci katıldık. Bu yazımda ise ABD seyahatimde gazeteciliğe dair neler gözlediğimi kaleme alacağım.
- “Araştırmacı gazetecilik” Batı medyasında yolsuzluk, rüşvet, kara para aklama ve üst düzey yetkililer tarafından kamuoyundan saklanan bilgilerin deşifre edilmesini sağlayan araştırma süreci anlamına geliyor. ABD’de konuştuğumuz gazeteciler, rüşvet, vergi cennetleri, konut kredileri ya da Hıristiyan evlerinde taciz edilen gençler gibi farklı alanlarda araştırmacı gazetecilik gerektiren konular üzerinde 6 ay ile 1 yıl arasında çalıştıklarını açıkladı. Birçok belgeden yararlanmak gerektiği ve birden çok kaynakla görüşmeler yapılmasının zorunlu olması, bu gazetecilik kolunun pahalı olmasına neden oluyor; böyle olunca birçok medya kuruluşu maddi kısıntı yapmak adına bu birimden uzak duruyor, ya da birimi küçültüyor. Bu noktada aldıkları fonlarla finansmanını sağlayan bağımsız araştırmacı gazetecilik kurumları, güçlü bir şekilde ABD’de yükselmeye başlamış.
- Araştırmacı gazeteciliğin en önemli kaynağı ise veri gazeteciliği yani “data journalism.” Dünyanın her yerinde, bütün iş kollarında ‘veri’ gittikçe önem kazanıyor. Türkiye’de çok tartışılmasa da, yurtdışında veri gazeteciliği gittikçe büyüyen bir alan. Çoğu gazeteci kendini geliştirmek için online veri gazeteciliği dersleri alıyor. ABD’deki büyük basın kuruluşları ise veri analizi yeteneği gerektiren bu alan için sayısal yönü daha kuvvetli olan veri mühendisleriyle çalışmayı tercih ediyor. Ancak bu da ayrı bir maddi kaynak gerektiriyor. Mühendis işe alamayan basın kuruluşlarında çalışan gazeteciler ise kendilerini bu alanda ilerletmeye çalışıyor. Verilerin elde edilmesi, yorumlanması, birbiriyle ilişki kurulmasını gerektiren veri gazeteciliğine, masaj dükkanı sahipleri ile cinsel suç geçmişi bulunduran kişilere dair veritabanlarının birleştirilmesini örnek gösterebiliriz.
Devlet istenilen belgeleri sağlamak zorunda
- ABD’de araştırmacı gazetecilik gerektiren verilerin ve belgelerin elde edilmesini sağlayan yasa, ABD hükümetinin elinde bulunan belgeleri istendiği takdirde vermesini sağlayan The Freedom of Information Act (FOIA) adlı kanun. Bu yasa kapsamında bireyler, gazeteciler, ABD’de yaşayan yabancı gazeteciler, hükümetten herhangi bir konuda neden ilgilendiklerini belirterek belge talep edebiliyor. Bazı durumlarda Amerikan devleti bu belgeleri sağlamamak için çeşitli gerekçeler öne sürse de, birçok araştırmacı gazetecinin yaptığı haberin ana kaynağını bu yasa sağlıyor. Bu yasa sayesinde gerekli belgeleri elde ediyor ve istedikleri veri tabanlarına ulaşıyorlar. Böylece üzerinde çalıştıkları haber için kaynak edinmiş oluyorlar. ABD’ye beraber gittiğimiz birçok gazetecinin ülkesinde bu yasa yoktu. Bu da diğer ülkelerde araştırmacı gazeteciliğin neden zor olduğunu gözler önüne seriyor.
Gazeteciler arasındaki işbirliği önemli
- Araştırmacı gazetecilik için en önemli değerlerden biri de muhabirler, farklı departmanlardaki gazeteciler ve editörler arasındaki işbirliği. Bu aynı kurum içinde olabildiği gibi, farklı kurumlar arasında da gerçekleştirilebiliyor. Örnek vermek gerekirse, Amerikalı bir iş adamının yurtdışındaki faaliyetleriyle ilgili bir haber üzerine çalışan Amerikalı bir gazeteci, eğer işadamının Arjantin’de ortakları varsa Arjantin’deki gazetecilerle işbirliği kuruyor.
Yerel medya çok önemli ve güçlü
- ABD’de basınının beni en şaşırtan özelliği, yerel medyanın sahip olduğu güç oldu. Ulusal gazeteler içinde Washington Post, New York Times ya da USA Today tercih edilirken yerel gazeteler, televizyonlar ya da radyolar da en az bu basın kuruluşları kadar önemli ve kaliteli içerik üretiyor. Kendi toplumlarının ihtiyaçlarına ve taleplerine cevap vermek gerektiğini düşünen yerel gazeteler, araştırmacı gazeteciliğe büyük önem veriyor ve etkili bir bütçe ayırıyor. ABD’nin en küçük şehirlerinde bile en az Washington Post’un sahip olduğu kadar büyük haber merkezleri olan gazeteler gördük. Bu gazetelerin yaptığı araştırmacı gazetecilik örnekleri sonucunda yasalar bile değişiyor.
- Yerel gazetecilik bu kadar önemliyken, gazeteciler içinde yaşadıkları toplumun kendilerinden neler beklediğine büyük önem veriyor. Okurlarının taleplerine sürekli cevap vermeleri gerektiğini düşünen muhabirler ve editörler, yayına alacakları haberleri seçerken bunu göz önünde bulunduruyor.
Okur ve dinleyici de habere katılıyor
- Buna verilebilecek en güzel örneklerden birini Chicago’da gördük. WBEZ adlı radyoda “Curious City” (Meraklı Şehir) adı verilen programda haberciler, Chicago’da yaşayanların kendi şehirleriyle ilgili bilmek istediklerine öncelik veriyor. İnternetten de yayın yapan radyo kanalına vatandaşlar, sesli ve yazılı olarak ya da videoyla şehirleri hakkında ne öğrenmek istediklerini, hangi sorunların çözülmesini talep ettiklerini ve hangi konuları merak ettiklerini aktarıyor. Bunun üzerine haberciler Chicago’da yaşayan vatandaşları da haber yapım süreci içine katarak video, ses, resim, görsel, infografikler içeren interaktif ve multimedya haberler üretiyor. Vatandaşların katılımı o kadar yüksek ve üretilen haberlerin içeriği o kadar ilgi çekici ki gezinin en etkileyici deneyimlerinden biri bu programın işleyişini öğrenmek oldu. “Bundan sonra ne araştırmalıyız?” sorusunu yönelten çok sayıda anket düzenleyen program, vatandaşların takip ederken keyif aldığı haberler üretiyor.
- Bu durumda gazetecilerin okuyucularıyla etkileşimde olmasının önemi tekrar ortaya çıkıyor.
- Curious City bir radyo programı olsa da online içerek üreten hatta yazılı ve video haberciliği de yapan bir program. Bu örnekte de görülebildiği gibi yazılı basın için de geçerli olmak üzere Batı basını her geçen gün yazılı ve online mecranın bir arada büyüdüğü modeller üzerinde çalışıyor. Batılı muhabirler hem yazılı hem de online içerik üretecek şekilde düşünmek ve kendilerini geliştirmek zorunda kalırken Türkiye’de gazeteciler internet sitelerinden bile çok uzak bir şekilde çalışmak zorunda kalıyor.
Kaynaklardan izinsiz içerik yayınlanabilir mi?
- Son zamanlarda birçok Batılı basın kuruluşu, “ismini vermek istemeyen üst düzey bir yetkili” ibaresiyle haber yapmaya başladı. İsminin kullanılmasını istemeyen kişilere dayandırarak haber yapmanın ne kadar doğru olduğu tartışma konularından birisiydi. Etikle ilgili bir diğer tartışma ise kaynaklara verdikleri bilgilerin kullanılacağını söylemeden haber malzemesi edilmesiydi. ABD’de bu durum eyaletten eyalete değişiyor. Bazı eyaletlerde “tek taraflı rıza“ (one party consent) yasası geçerli. Kısacası kaydı yapan gazetecinin rızası olduğu için konuştuğu kişiye haber vermeden söylediklerini kullanabiliyor. Ancak Washington Post’un bu konudaki tutumu çok katıydı. Ancak “Gazeteciyim ve bu söylediklerinizi kullanacağım” ibaresinin kullanılması şartıyla kaynaklardan bilgi talep edilebiliyor. Teksas’ın Austin şehrinde yer alan, NBC’ye bağlı KXAN televizyon kanalında ise gizli kamera çekimleri yapılabiliyor, bu Teksas eyaletinin kanunlarıyla ilişkili. Diğer ülkelerden gelen gazetecilerle yaptığımız tartışmalar sonucunda kamu yararına olması durumunda bu etik kararın gazeteciye kaldığı sonucuna vardık.
Neden medya araştırma-geliştirmeye yatırım yapmadı?
- International Center for Journalists (ICFJ) “Gazeteciler için Uluslararası Merkez” adlı kurumdan Jorge Luis Sierra ise konuşmasında çok ilginç bir konuya değindi. Dünyanın dört bir yanında alternatif ve bağımsız medya kuruluşlarına danışmanlık eden ve bu kuruluşların geliştirdiği modelleri örnek olarak dünyaya sunan bu kurum adına konuşan Sierra, “her sektörün AR-GE’ye yatırım yaparken bunun gazetecilikte olmadığını” vurguladı. Hal böyle olunca gazeteciler kendi kendilerine hem mesleklerini nasıl geliştirebileceklerine dair fikir yürütmek hem de iş modelleri üzerinde çalışmak zorunda kalıyor.
Çin’e ilgi büyük
- Amerikalı gazetecilerin uluslararası olarak en çok ilgi duyduğu ülkelerin başında Amerikalı askerlerin ve ABD üslerinin bulunduğu yerler geliyor. Güney komşuları olması dolayısıyla Güney Amerika’ya da ilgi yüksek. Ancak tahmin edebileceğimizin aksine Türkiye ile ilgili çok geniş bir bilgi birikimleri yok. ABD’nin gücüne en büyük rakip olarak Çin görülüyor. O yüzden uluslararası haberlerle ilgilenen gazeteciler için hem en büyük tehdit hem de en büyük çekim noktası Çin.
Assange kötü polis, Snowden iyi polis
- Gazetecilik okulları ya da ülkenin gazetecilik eğitimi veren en önemli üniversitelerine yaptığımız ziyaretlerde en çok tartışılan konulardan biri Wikileaks ve Edward Snowden’dı. Genel olarak Snowden’ın ortaya koyduğu bilgiler takdir edilirken Julian Assange çokça eleştiriliyor. Bunda Snowden’ın belgeleri ortalığa saçmaması ve basın kuruluşlarıyla çalışması gösterilirken Assange’ın ulusal güvenliği göz önüne almadan belgeleri internete yüklemesinin dikkatsizlik olarak görülmesi rol oynuyor.
Bağımsız medya bağışlarla mı kurulur?
- Gazeteci grubumuzda bulunan ve El Salvador’dan gelen Sergio Arauz çok meşhur bir gazeteciydi. Uyuşturucu kartellerine karşı yaptığı haberleri Amerika kıtasında ses getiren Arauz’un çalıştığı internet sitesi de geliştirdiği iş modeliyle örnek olacak bir durumdaydı. Bağımsız bir haber sitesi olan El Faro’nun gelir modeli ise yapılan bağışlardan oluşuyor. Bu da hem bir umut kaynağı olduğu gibi hem de büyük bir kaygı kaynağıydı Sergio için. Bağımsız gazeteciliğin tek kaynağının bağışlardan mı gelmesi gerektiğini sorguluyordu.
- Bu gelir modeline bir başka örnek ise Austin şehrinde ziyaret ettiğimiz Texas Tribune’dü. Dünyaca tanınan bir araştırmacı gazetecilik sitesi olan Texas Tribune de gelen bağışlar sayesinde para kazanıyor ve bağımsız kalmaya devam ediyordu. Her miktarda bağış yapılabilen siteye kimin ne kadar verdiği bağımsızlıklarının sorgulanmaması için açık olarak sitelerinde yazıyor. Çok başarılı ve önemli araştırmacı gazetecilik örnekleri üretiyorlar.
- Kurulan bazı araştırmacı gazetecilik merkezleri ise projeler için fon buluyor, bu araştırmaların sonuçlarını yayınlamak için basın kuruluşlarıyla işbirliği yapıyor.
En dramatik olanı seçin
- Konuştuğumuz bir araştırmacı gazeteci, üzerinde çalışılan araştırmaların hem basın kuruluşunun patronları hem de okuyucu tarafından ilgi çekmesi için “dramatik olarak en çok etkilenen insanları ve yüzleri bulmaya çalışın” tavsiyesinde bulundu.